Notitie #486

Waarom de documentaireserie over Pim Fortuyn Fortuyn: On-Hollands heet, is bij aflevering zes, waar ik nu ben, nog niet duidelijk. Het zal met zijn flamboyante persoonlijkheid te maken hebben. 

De serie heeft prachtige beelden, uit een duidelijk verleden tijd, maar doet (tot nu) weinig méér dan het bekende beeld bevestigen: autochtone Nederlanders voelden zich vervreemd in hun eigen wijk, allochtone Nederlanders deden hun best te integreren maar werden niet getolereerd, de machthebbers waren van het volk vervreemd en Pim Fortuyn - ja, die sprong in dat gat. Met, juist over allochtonen en de islam, veel tegenstrijdige beweringen. 

On-Hollands, wellicht, in zijn stelligheid. On-Hollands in zijn tegenstrijdigheid. De ironie wil dat hij juist daarmee aan de wieg stond van het (inmiddels) heel Hollandse zeuren over 'de islam', het is soms moeilijk te geloven dat Fortuyn toen een (relatief, we hadden Janmaat al gehad) nieuw geluid liet horen, dat zijn opkomst een bepaalde frisheid vertegenwoordigde. Het verzet daartegen, dat hem uiteindelijk fataal is geworden, is dan wellicht weer 'Hollands'.

Notitie #484-485

484) De muzikaliteit van Couperus' taal in Psyche ondersteunt het in hoge mate abstracte verhaal: de Rijken van Verleden, Heden en Toekomst worden bevolkt door goden en mythische wezens. De zinnen zijn op klank geschreven en dat is wat het ijle verhaal vormgeeft.

485) Wat maakt dat die twee noten in het beroemde aanvalsmuziekje van Jaws zo eng zijn? Het geluid appelleert aan een primaire angst, dat is duidelijk, omdat bij iedereen de haren overeind gaan staan - maar welke?

Notitie #483

 ‘Dan hebben ze misschien iets meer honger in Afrika, maar wij hier niet!’ Een opmerking zo grotesk, grof en (bewust) dom, dat hij Wilders zou moeten diskwalificeren om welk publiek belang dan ook te dienen. Alsof het probleem van de landen waar ontwikkelingshulp naartoe gaat is dat men moeite heeft om elke maand rond te komen. Alsof hier hongersnood heerst omdat de BTW op boodschappen 9% is.

De opmerking ligt in het verlengde van de vraag waarom wij andermans problemen moeten oplossen (terwijl we zelf al moeite hebben om rond te komen). Nou, ten eerste omdat wij (het westen) de welvaart die we zo angstvallig beschermen hebben opgebouwd door de landen die nu ‘ontwikkelingslanden’ worden genoemd eeuwenlang systematisch leeg te roven. Eigenlijk zouden we die landen herstelbetalingen moeten betalen: met ‘ontwikkelingshulp’ komen we er héél gunstig van af.

Ten tweede is die ontwikkelingshulp met name bedoeld om ervoor te zorgen dat de bedoelde landen zich, het woord zegt het al, ontwikkelen. Ontwikkelingshulp gaat niet naar BTW-verlagingen voor Afrikaanse landen, maar naar zaken als onderwijs, schoon drinkwater, etc. Waarom zouden PVV-stemmers daar voorstander van moeten zijn? Omdat dat ervoor zorgt dat mensen kunnen bestaan op de plek waar ze wonen. Je kunt niet neerkijken op ‘gelukszoekers’, zeggen dat die ‘terug naar hun eigen land moeten’, en er tegelijk actief voor zorgen dat dat onmogelijk is.

Notitie #482

Voor wie de oorlog niet heeft meegemaakt, is het lastig er geloofwaardig over te schrijven. Ik vind althans het ik-perspectief in Het meisje met het rode haar van Theun de Vries problematisch. Maar de alwetende verteller in Roxane van Iperens 't Hooge Nest net zo goed. Het meest zuiver is een schrijver als Anne Frank, die haar oorlogservaringen direct opschreef. Voor auteurs die er niet bij waren rest een aanpak als die van Laurent Binet in HhhH: hij schrijft vanuit zichzelf in het heden over de gebeurtenissen tijdens de oorlog en laat zien hoe hij die gebeurtenissen reconstrueert. 

Ik snap dat Van Iperen die laatste keuze niet heeft gemaakt: ze zou dan zelf het verhaal in de weg zitten. Het probleem is denk ik vooral dat de geschreven oorlogservaringen eerder ervaringen moeten zijn dan verhalen. Het gaat als altijd om de vraag in hoeverre je de schrijver gelooft. Die vraag krijgt meer gewicht naarmate de beschreven ervaringen meer urgentie hebben.

Notitie #481

De ouders van Felix Kajuit, in De goddelijke comedyclub van Christiaan Weijts, hebben iets aandoenlijks. Hun tekortkomingen worden met een zekere humor besproken. Daarom lijkt de actie van Kajuit, waar hij een breuk mee forceert, niet helemaal logisch. De actie is op zich relatief onschuldig (Kajuit vernielt een hobby-bouwwerkje waar zijn vader aan werkt), maar in de relatie tussen vader en zoon is het dat allerminst. Is dat gerechtvaardigd?

Humor is de manier waarop Kajuit streeds is omgegaan met de verwaarlozing door zijn ouders. Precies die humor staat hem in de beschrijving van die verwaarlozing in de weg: de humor relativeert de ernst van het beschrevene. Zijn ouders zijn arme sukkelaars, onbeholpen oenen. Weijts laat dat goed zien, en dat is ook waarom het (in ieder geval voor mij) lastig is om ze hun gedrag kwalijk te nemen (en om in te stemmen met Kajuits actie).

Zijn ouders kunnen niet anders: ze zijn wie ze zijn. Dat maakt Kajuits actie machteloos, het is een hulpeloze frustratie. Juist daarin ligt de kracht van de scène. Weijts’ stijl heeft de lichtheid die in het beschrevene ontbreekt. Verzwakt die stijl de ernst? Dat dacht ik in eerste instantie, maar inmiddels denk ik van niet. Weijts beschrijft de scène niet humoristisch, dus wellicht is de ironische stijl vooral mijn eigen perceptie. En je zou met net zo veel recht kunnen zeggen dat die lichtheid, die ironie (die in lijn is met de humor als mechanisme om met de werkelijkheid om te gaan), de ernst juist verdiept.

(En: is het wel zo, dat je de ouders hun gedrag niet kwalijk kan nemen? Is ouders verwijtbaar gedrag, zoals egoïsme en het gebrek aan oprechte aandacht voor hun kinderen, niet kwalijk te nemen (vanwege hun karakter, achtergrond, psychische problematiek e.d.)? Als dat zo is, is voor deze mensen het krijgen van kinderen in zichzelf verwijtbaar: want daar horen nu eenmaal verantwoordelijkheden bij.)

Notitie #480

Het is sterk uitvergroot, maar ik herken de vader die Franz Kafka aanspreekt in zijn Brief an den Vater. Zijn vader Hermann kon zijn kinderen enkel opvoeden door ze te vermorzelen (te kleineren en ze een schuldgevoel aan te praten); zijn eigen waarheid, en zijn eigen mening, was de enige juiste. Zijn gevoelige zoon Franz ontwikkelde een angst voor zijn vader, die zich uitte in een terugtrekkende beweging en stilte: Franz verleerde het spreken letterlijk. Hij vond veiligheid bij zijn moeder, maar die was beperkt: door de liefde voor haar man lag uiteindelijk haar loyaliteit bij hem.

Misschien is het een universeel principe. Ik heb hierboven in ieder geval óók mijn eigen relatie tot mijn ouders getypeerd. Al was het bij Kafka zoals gezegd wel veel sterker. Ik zou Hermann tyranniek noemen; mijn eien vader niet. Franz had ook de intellectuele kracht om zich (als dertiger dan toch) onder zijn ouders' invloed uit te worstelen. Zelf ben ik daar nooit aan toegekomen, omdat a) mijn vader minder aanwezig was tijdens mijn jeugd (en zijn invloed dus minder dwingend was) en b) ik op jonge leeftijd dacht het probleem te hebben opgelost door het huis te verlaten. Nu pas realiseer ik me dat ik elke stap in zijn geest heb gezet. 

Notitie #479

Bij het gedicht 'Een inwoner van Gaza roept de elementen aan' (Verzachtende omstandigheden van Lotte Dodion) moest ik denken aan een opmerking die ik laatst las, dat het de taak is van de schrijver zich in anderen te verplaatsen en stem te geven aan wie geen stem heeft. Daar ben ik het helemaal mee eens, Maar er kleven risico's aan. Hoe kun je een 'inwoner van Gaza' (waarom niet gewoon 'Palestijn'?) geloofwaardig laten spreken, wanneer zijn/haar ervaringen zo onvoorstelbaar gruwelijk zijn? Om dan deze persoon de elementen aan te laten roepen en die namens de spreker te vergeven, vind ik te ver gaan:

Lucht,

Ik vergeef je voor het dragen van de bommen.

Dit lijkt me nu typisch een regel die een dichter in het veilige Nederland (of in het geval van Dodion: Belgïe) kan bedenken. Het vuur wordt de 'vlammenzee' vergeven, het 'water' de afwezigheid', de aarde dat ze uitgeput raakt. Zij kunnen er ook niets aan doen. 

Ik twijfel niet aan de giede intenties van de dichter en ik vind het meer dan welkom dat een westerse dichter zich uitspreekt voor en namens de Palestijnen. Maar dit is niet wat je zegt als je huis, je land, je geliefden op de meest grove wijze worden platgebombardeerd en/of neergemaaid.

Ik denk niet dat Dodion deze regels lichtzinnig heeft geschreven; de laatste strofen, waarin ze de ether vraagt vol te houden, is beduidend minder tenenkrommend omdat ze daar hoop in uitdrukt; maar wel denk ik dat ze zich aan het onderwerp heeft vergaloppeerd. Ze had de hoopvolle boodschap bij zichzelf moeten houden en niet in de mond van het slachtoffer moeten leggen. Dat is aanmatigend.

Notitites #476-478

476) Opvallend dat in het Interbellum verschillende romans verschenen waarin het koloniale verleden van Nederland kritisch onder de loep werd genomen. Du Perrons Het Land van Herkomst is natuurlijk een opvallende. Anton de Koms Wij slaven van Suriname is bijzonder indringend: inderdaad, zoals er altijd over wordt gezegd, omdat het de eerste roman is vanuit het perspectief van de onderdrukte. Maar toch ook vanwege de gedetailleerde beschrijvingen van de gruwelen en de scherpzinnige analyse van de politieke en economische ontwikkelingen die daar aan ten grondslag lagen.

De Kom beschrijft kortom 'het kwaad', maar laat ook zien waarom het plaatsvindt. En dat 'waarom' is heel banaal: het recht van de sterkste, gecombineerd met een focus op economisch gewin, allebei tot het uiterste doorgevoerd. Nederland speelt een heel twijfelachtige rol in die geschiedenis, maar het is de geschiedenis van de hele westerse wereld. Het 'kwaad' (de gruwelen) en het 'waarom' (de economische en politieke dominantie van het westen) zijn twee kanten van dezelfde medaille, Daarom is de huidige tijd zo gevaarlijk.

477) Ik dacht altijd dat de Tweede Wereldoorlog een onderbreking was van de ontwikkeling van de romans van Du Perron en De Kom een expoaent van waren, de zelfreflectie van het westen en de kritische houding t.o.v. het koloniale verleden (dat toen nog geen verleden was). Dat is wel zo, maar meer nog is de Tweede Wereldoorlog de uiterste consequentie van wat er in (o.a.) die romans wordt beschreven.

478) Het slavernijtijdperk was een fase in de ontwikkeling van de kapitalistische maatschappij; dat betekent dat de in de roman beschreven praktijken niet weg zijn, ze liggen alleen onder het oppervlak begraven. Daarom is het optimisme dat de naoorlogse decennia kenmerkte vals: de maatschappij, het systeem, was immers niet veranderd.

Notitie #475

De stilte tussen de twee dertigers (de Spanjaard Luis en de Nederlandse Chris) is oorverdovend. Dat maakt het dramatisch hoogtepunt vreemd. Ze maken samen een lange wandeltocht door de ruige, Schotse natuur en dat is voor hun allebei een eenzame, confronterende ervaring. Maar, ook al omdat we niets van het leven en verleden van de vrienden weten, is het lastig met ze mee te leven en blijft het ook onduidelijk waar die confrontatie precies uit bestaat. 

De vriendschap tussen Chris en Luis is een typische mannen-vriendschap: tegelijk heel oppervlakkig en diep. De twee vrienden blijven ook een beetje schematisch: de man met de carrière en de dromer. Toch is, juist door die onuitgesprokenheid, het onderlinge begrip heel mooi. Omdat, denk ik, de vriendschap zich juist in het zwijgen afspeelt.

Notitie #474

Wat maakt Van Goghs 'Landschap met korenschelven en opkomende maan' zo magisch (een magie, overigens, die niet wordt overgebracht door de plaatjes die ik online vind)?.Die opkomende maan, natuurlijk, omdat die letterlijk buitenaards is. Maar het is niet zozeer het 'buitenaardse', anders zou iedere afbeelding met de zon of maan dat effect hebben. 

Volgens de website van het Kröller-Muller is het schilderij geïnspireerd op het werk van Whitman en Carlyle, waarin de nacht wordt beschreven als de 'manfestatie van eeuwigheid'. De nacht, niet de maan: dat is een interessante gedachte. De nacht is eeuwig, de maan juist hetgeen dat die eeuwigheid breekt. De maan benadrukt de kwetsbaarheid van het landschap.

Notitie #473

Dat tijdens het Gaza-debat deze week nog steeds werd verwezen naar 7 oktober 2023 is een gotspe. De daden van Israël vallen allang niet meer onder 'zelfverdediging', niet alleen volgens 'links', maar volgens o.a. het Internationaal Gerechtshof en de CAVV. Dat wordt gewezen op de economische en strategische belangen die Nederland en Europa bij Israël is bizar. Er wordt genocide gepleegd, zonneklaar en voor iedereen te zien. Dat Kamerleden als Kati Piri om procedurele redenen kort werden gehouden is om gek van te worden. 

Het gevolg is dat er geen maatregelen worden genomen, anders dan de eerdere symbolische. Het argument dat Europese maatregelen meer impact hebben dan de Nederlandse is een smoesje: als Europese lidstaten afzonderlijk niet in beweging komen, komt Europa als geheel ook niet in beweging. Is de meerderheid van de Tweede Kamer dom? Moedwillig dom, denk ik. Uit lafheid. En het is het morele failliet van het neoliberalisme.

Notitie #472

Murat Isiks Boekenweekessay Mijn moeders strijd (2018) gaat niet over zijn vader, dat begrijp ik. En ik begrijp ook dat het non-fictie is, en dat het daarom misschien wat veel gevraagd is de man wat meer tot leven te wekken in de tekst. Niettemin stoort het een beetje dat de vaderfiguur niet verder wordt uitgediept. Isiks vader was een eenvoudige, Turkse man; een conservatief, een communist, die zijn communisme gebruikte als excuus om geen baan te zoeken en zijn gezin te onderhouden (hij heeft geen belangstelling voor zijn vrouw en kinderen).

Bovenstaande beschrijving alleen al roept enorm veel vragen op: hij wordt aanvankelijk  beschreven als een liefdevolle man, die zijn vrouw met respect behandelde, tot zijn moeder daar commentaar op had: een vrouw wordt er alleen maar verwaand van als ze met respect wordt behandeld. Vanaf dat moment wordt Isiks vader uitsluitend beschreven als een onuitstaanbare kerel die zijn vrouw slaat, die haar verbiedt bepaalde boeken te lezen, die weigert te werken en zijn geld vergokt. Daar zit een enorm drama achter, daar is Isik zich ongetwijfeld van bewust, maar hij heeft er (begrijpelijkerwijs) voor gekozen de focus op zijn moeder te houden (die als persoon wel bijzonder is, maar als personage minder rijk).

Mogelijk wordt zijn vader in de uitgebreide versie van het essay (dat twee jaar later werd gepubliceerd) beter beschreven, dat heb ik niet gelezen. Mogelijk ook bewaart Isik dat verhaal voor een ander boek. Maar Mijn moeders strijd was denk ik evenwichtiger geweest als het verhaal van zijn vader met meer nadruk bij zijn moeders emancipatiestrijd was betrokken: die twee zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.

Notitie #471

Niet dat de zelfmoord van Leo Gazzara, in de subliem geschreven en prachtig vertaalde roman ‘De laatste zomer in de stad’ (1973) van Gianfranco Calligarich, uit de lucht komt vallen. Al vanaf de eerste bladzijde wordt daar expliciet naartoe gewerkt en de roman vertelt hoe alles en iedereen die Leo aan het leven bindt beetje bij beetje wegvalt. Dat het verteltechnisch raar is (de roman is vanuit het ik-perspectief, in de verleden tijd, geschreven: de hoofdpersoon vertelt dus over zijn eigen zelfmoord) vind ik juist wel mooi.

Leo verlaat Rome, de enige stad waar hij kan leven, omdat hij teleurgesteld is in de decadentie, de onoprechtheid van zijn vrienden; hij is niet bij machte de verliefdheid voor Arianne, die wederzijds is, om te zetten in een liefdesrelatie, hij vecht met wisselend succes tegen zijn alcoholverslaving, zijn beste vriend sterft: het wijst allemaal vooruit naar zijn einde en dat klopt, de roman kan niet anders eindigen dan het doet.

Dat het slot me niettemin teleurstelde (ondanks dat het stilistisch magistraal is), heeft volgens mij vooral te maken met de vitaliteit van Calligarich’ taal (in de vertaling van Eva van der Pluim); met de intelligente en gevoelige verteller, die zijn verhaal met een bijzonder scherp oog voor details vormgeeft. De roman is zo mooi dat je het hoofdpersonage een lang en gelukkig leven toewenst.

Notitie #470

Kopland ziet in zijn van Gogh-lezing 2005 (Over het hiernamaals) het hiernamaals als iets vergelijkbaars als het 'hiervoormaals': een wereld waar je zelf niet in bestaat, maar waar je je wel een voorstelling van kunt maken. Die voorstelling is het hiernamaals, als een herinnering aan iets wat je niet hebt meegemaakt, bestaat de gedachte aan het leven na de dood - maar alleen in de verbeelding, in het (onbegrijpelijke) nu. Kopland citeert instemmend Pessoa:

 Het is vreemder dan alles wat vreemd is/ Dat de dingen werkelijk  zijn wat ze lijken te zijn/ En dat er niets te begrijpen valt.

Notitie #469

A. raadde me Trojaanse gedachten van Alicja Gescinska warm aan. Maar de vorm irriteert me: elke regel begint met een hoofdletter, wat dus steeds een barrière is (de muziek hapert); komma’s op niet-functionele en zelfs a-grammaticale plekken doen de rest. Is dat de bedoeling? Ook inhoudelijk sluit de poëzie me buiten, door de nogal gezwollen beeldspraak: ‘het witte weefsel van je zorgen’, in een gedicht over ‘Een spin die van klein verdriet/ Een groot web wil weven’. De beelden blijven kortom net zo abstract als de gedachten die eraan worden verbonden.

Trojaanse gedachten, een geweldige titel: gedachten die volgens de flap handelen over ‘de fragiliteit van het eigen ik’. Als die werkelijk Trojaans zijn, zouden ze toch feestelijk moeten zijn, waarbij pas achteraf blijkt hoe fataal ze zijn. Maar de bundel drukt vanaf de eerste regel doem uit: ‘Ik ben het dichten verleerd/ Verweesd van de taal […]’. Misschien kom ik er nog in als ik blijf proberen, maar vooralsnog blijf ik aan de buitenkant staan.