Notitie #204

‘Lang vóór Konrad Lorenz de leven-bevorderende functie van agressie in het dierenrijk ontdekte, werd geweld dus aangeprezen als een manifestatie van de levenskracht en speciaal van haar creativiteit’, lees ik bij Arendt [in On violence, over Georges Sorel].

De Oekraïense kunstenares Maria Kulikovska vernietigde deze week replica’s van haar Homo Bulla (2012), een serie beelden, vervaardigd uit zeep, en met behulp van mallen die gemaakt zijn van haar eigen lichaam. De titel, en de materiaalkeuze, wijzen m.i. op de kwetsbaarheid van het leven. De beelden staan in het Oost-Oekraïense Izolatyia te verweren. Volgens het verslag onder de link werd de beeldengroep regelmatig beschoten (en daarmee zwaar beschadigd) door de pro-Russische troepen aldaar.

Kulikovska stelt dat dit gebeurde uit machtsvertoon, en ook heeft het leger kennelijk statements gemaakt over de perversiteit van het werk. Kulikovska heeft hier dus op gereageerd door (replica’s van) de beelden kapot te slaan, terwijl ze zelf – net als de beelden – naakt was. Naar eigen zeggen was dat een daad tegen de terroristen, om te laten zien dat ze zelf de eigenaar is van haar lichaam en haar leven. Ook stelt ze de daad voor als een verdediging van het vrouwelijk lichaam. of beter misschien: de vrouwelijkheid.

Het is hoe dan ook een tegelijk agressief en kwetsbaar gebaar, tegelijk afbrekend en scheppend - vergelijkbaar met de performance van Deborah De Robertis in Musée d’Orsay. Het komt me voor dat Kulikovska, door haar eigen beelden met geweld te vernietigen, een soort omgekeerd scheppingsproces bewerkstelligde: ze verdedigde haar werk door het te vernietigen, door er een niet-werk van te maken, een afwezigheid. En: ze bevestigde haar eigen bestaan (schiep zichzelf) door haar evenbeeld te vernietigen.

Geweld als manifestatie van levenskracht en creativiteit, overigens, is – en ik weet zeker dat Arendt zich daarvan bewust was – een van de verklaringen waarom het geweld tijdens de Tweede Wereldoorlog zulke groteske proporties heeft kunnen aannemen. Zeker in tijden van geweld is het m.i. essentieel datzelfde principe op een daadwerkelijk creatieve manier in te zetten. (Volgens mij is dat de enige manier waarop de roep om, bijvoorbeeld, gevaarlijke poëzie, hout snijdt).

Notitie #203

Terecht scheidt Hannah Arendt in haar On violence de termen ‘macht’, ‘sterkte’, ‘kracht’, ‘gezag’ en ‘geweld’. In de literatuur tot dan toe (Arendt publiceerde haar essay in 1970) werden deze termen door elkaar gebruikt. Ten minste het begrip ‘geweld’ had misschien expliciet verder onderverdeeld moeten worden. In On violence behandelt ze verschillende typen geweld, maar met name politiek geweld (om de heersende macht te ondermijnen, en om de heersende macht te bestendigen).

Belangrijk is haar notie dat, hoewel macht en geweld vaak als synoniem worden gezien, ze eerder tegenstellingen zijn: daar waar de ene absoluut heerst, is de andere afwezig. Macht in zijn meest zuivere vorm is dus geweldloos. Geweld is juist het teken dat de macht verzwakt raakt, waarbij Arendt aantekent dat geweld wel macht kan vernietigen, maar absoluut niet in staat is macht te scheppen.

De studie doet verouderd aan, niet alleen omdat de Koude Oorlog er een centrale rol in speelt, en o.a. de studentenprotesten van eind jaren ’60, maar ook omdat ze de mechanismen van politiek geweld beschrijft op nationaal niveau: het mondiale geweld had destijds een ander karakter, omdat in de Koude Oorlog twee machten tegenover elkaar stonden.

Het mechanisme waarin politiek geweld wordt toegepast door een relatief kleine groep tegen de heersende macht, was destijds alleen zichtbaar op nationaal niveau (Vietnam, Hongarije, Tsjecho-Slowakije). Tegenwoordig is dit ook mondiaal zichtbaar. Het geweld dat de heersende macht gebruikt om zich tegen de – om het zo maar te noemen - opstandelingen te beschermen, gaat ten koste van de macht zelf, ongeacht of de kleine groep overwint of het onderspit delft. Arendt wijst op de zelfvernietigende factor in de overwinning van geweld op macht: ‘Macht vervangen door geweld kan een overwinning opleveren, maar de prijs is zeer hoog, want hij wordt niet alleen betaald door de overwonnene, maar ook door de overwinnaar ten koste van zijn eigen macht’.

Citaat 12 november 2015

When you have proved that God is merely a name for the sex instinct, it appears to me not far from the perception that the sex instinct is God.

- Aleister Crowley (1875-1947)