Notitie #462

Het verleden en de toekomst bestaan niet, aldus Jan Keij in zijn uitleg van de filosofie van Levinas (in relatie tot het boeddhisme) in Tijd als kwetsbaarheid in de filosofie van Levinas. Wat steeds bedoeld wordt, is dat je steeds alleen het heden kunt waarnemen; dat het heden uiteindelijk het enige is dat er is. En zelfs dat is de vraag, want het heden is, aldus ook Keij, op te vatten als een leegte die verleden en toekomst aan elkaar verbindt: 'verleden en toekomst zijn rechtstreeks aan elkaar geplakt'. Daarom beschouwt het boeddhisme het heden niet als een tijdsmodaliteit maar wordt het beschouwd als een 'tijdsloze tijd', een 'eeuwig present'.

Het niet bestaan, of het 'illusoire' van heden en toekomst lijkt me al te theoretisch. Dat zou betekenen dat wat we niet (direct) waarnemen, ook niet bestaat (of illusoir is). Transponeer je de gedachte naar 'plaats', zouden Nederland en Engeland niet bestaan als je op een bootje op de Noordzee zit. Dat is dus onzin. Geheugen en verbeelding worden hier ten onrechte gediskwalificeerd als manier om de werkelijkheid te ervaren.

Notitie #461

In haar Herinneringen aan Anne Frank beschrijft Miep Gies dat ze jarenlang heeft geweigerd het dagboek van Anne Frank te lezen. Toen ze het uiteindelijk toch deed, was ze daar erg gelukkig mee: Anne's stem rolde van de bladzijden af, vol leven, vol nieuwsgierigheid, met al haar stemmingen en gevoelens. Ze was niet langer dood, maar in mij tot leven gekomen.. 

Dat is mooi gezegd: in mij tot leven gekomen. Het is natuurlijk een open deur, dat iemand in de herinnering, of in het hart voortleeft, terwijl die iemand fysiek niet minder dood is. Het is dan ook in letterlijke zin geen 'leven', dat de stem van Anne Frank teweegbrengt, maar eerder een 'aanwezigheid'. Een aanwezigheid in andere mensen. Dat is overigens géén 'voortleven in de herinnering', want vrijwel alle lezers van het dagboek hebben Anne Frank nooit persoonlijk gekend. Het is een 'zijn' zonder lichaam, een 'zijn' dat alleen in andere 'zijnden' kan bestaan. Een stem.

Daarom slaat Annie Romein-Verschoor de plank mis, in de inleiding bij de eerste druk, als ze het dagboek 'on-literair' noemt, en: 'niet het werk van een groot schrijfster'. Ze bedoelt te zeggen dat het werk niet geposeerd is, niet geconstrueerd, waarna ze de directheid en onbevangenheid van het geschrevene roemt. Maar dat zijn bij uitstek literaire kwaliteiten, veel méér dan stillistische virtuositeit en/of het vermogen een verhaal te construeren.

Tenslotte noemt ze het ontroerende aan dit dagboek hoe die kleine dappere geranium daar heeft staan bloeien en bloeien achter de geblindeerde ramen van het achterhuis. Daar wil ik niets aan afdoen. Van mij had Romein-Verschoor wel wat meer het schandaal mogen benaderukken, dat die onschuldige, 'dappere geranium' op een verschrikkelijke manier heeft moeten omkomen. Die nadruk was in 1947 misschien niet zo nodig, anno 2023 mag de horror van de Holocaust wel wat minder subtiel onder de aandacht worden gebracht.

Notities #459-460

459) In mijn recensie over De witte zon van de dood van Claude van de Berge voor Poëziekrant schrijf ik dat de dichter zich met verve de rol van orakel aanmeet. Nee, doe ik daarna alsof ik me bedenk: hij is het. Ik hang eigenlijk nog steeds tussen de bewering en de bedenking. Want: is Van de Berge een orakel, ja of nee? Nee, zou ik zeggen: als hij bij de bakker een krentenbolletje koopt, is hij geen orakel. Maar ik weet ook: ja, als hij gedichten schrijft, is hij wel degelijk een orakel. Hij is in taal, zijn taal, een orakel - en niet als persoon.

Over dat onderscheid valt veel te zeggen, en ook over de vraag: wat betekent dat, een orakel zijn? Het mooie aan De witte zon van de dood is dat de dichter consequent heel brede begrippen en concepten inzet: vlakte, weemoed, schaduw, zon, dood, etc.: ‘de isheid is’. Het zijn bijna gemeenplaatsen, maar hij zet ze zodanig in dat ze betekenisvol worden. Het narratief over het leven versus het individuele leven is ook bijna een gemeenplaats, maar ook hier weer zo overtuigend gebracht, dat het, naast dat narratief, een diepe waarheid verkondigt. En die waarheid wordt niet uitgesproken. Eigenlijk is niet Van de Berge het orakel, maar zijn poëzie..

460) 'The House Gone', het eerste deel van The Speak Angel Series van Alice Notley, is een eindeloze reeks indrukken, observaties, taalmomenten, verhalen en klanken, zonder directe samenhang. Ik ben geneigd om in de geest van Yra van Dijk te zeggen: de poëzie vertegenwoordigt een stilte. Maar dat klopt niet, of hooguit gedeeltelijk. Het is een soort lucide niet-weten. Een aanwezig niet-zijn. In die zin lijkt het op de (verwarde) geestesgesteldheid, de (diffuse) waarneming en het (onmachtige) taalvermogen van wie dementeert. En ja: het is een engelentaal.

Notitie #458

 

Mooi liedje, waarin de vrouw om haar vrouwelijkheid wordt bezongen. Maar wat zegt Billy Joel daar precies over? Hij gebruikt in dit liedje veel typeringen van de 'she'. De 'she' is onafhankelijk, onaantastbaar zelfs, en niet per se aardig voor de 'you'. Integendeel: 'she can carelessly cut you and laugh while you're bleeding'. Maar, wat ze ook doet, 'she's always a woman to me'. 

Al slaat dat 'but' volgens mij steeds alléén op het eerste deel van de zin: 'she hides like a child', en: 'she steals like a thief' - but she's always a woman to me. De overige in het liedje beschreven eigenschappen behoren kennelijk tot haar vrouwelijkheid. Haar minder prettige eigenschappen zijn dan wellicht te vergeven, misschien juist wel te waarderen (want spannend), omdat ze vrouw is. 

Of ontkent Billy Joel haar vrouwelijkheid met deze eigenschappen? Zegt hij: eigenlijk is ze helemaal niet zo wreed en onafhankelijk, ze is een vrouw (dus: lief en afhankelijk)? Of wordt met vrouwelijkheid het seksuele bedoeld, het hele erotische scala, dat ervoor zorgt dat al het andere voor lief wordt genomen?

Misschien zegt hij niet zo veel over vrouwelijkheid in het algemeen, behalve dat dat iets is waar hij als hetero man van houdt. Misschien hanteert hij haar vrouwelijkheid als een bekend verondersteld gegeven en wil hij weinig anders zeggen dan dat hij verliefd op haar is, wat ze ook doet. De toevoeging 'to me' is relevant, daarmee creëert de zanger een aparte ruimte voor hemzelf en 'she'. Daarmee transponeert hij het concept 'vrouw' naar iets individueels.

Nottities #456-457

 456) Volgens de katholieke doctrine, lees ik in Harold Blooms Omens of the Millenium, hoefde God niet te scheppen, maar deed hij dat vanuit Zijn goedheid. Het bestaan is volgens die opvatting dus in de kern 'goed', of in ieder geval: beter dan het niet-bestaan. Dat klinkt hopeloos optimistisch, zeker als je bedenkt dat de katholieke doctrine is ontwikkeld en opkwam in een tijd waarin het bestaan in vrijwel alle opzichten veel zwaarder was. Dat optimisme is waarschijnlijk precies de kracht ervan.

457) John Lennon schijnt eens gezegd te hebben niet bang te zijn voor de dood, omdat hij er niet in geloofde: 'It's like getting from one car into another'. Ik vraag me af of hij er nu nog steeds zo over denkt. Ook als je van de ene auto in de andere auto stapt, wil je wel graag dat je geliefden meegaan. En de vraag blijft tnatuurlijk: waar rijdt die auto naartoe?